سنتور یکی از خوش آواترین و قدیمی ترین ساز های ایرانیست که در گروه ساز های زهی زخمه ای قرار میگیرد که دارای صوتی شفاف بوده و برا تک نوازی و هم نوازی بسیار مناسب است .محدوده اوای سنتور حدود 4 اکتاو است که این ساز را جز گسترده ترین ساز های ایرانی قرار می دهد.
در واقع در سنتور نوازی سیم ها توسط ضربات یک جفت “مضراب” یا “زخمه” به صدا در می آیند.
سنتور دارای یک بدنه تمام چوب به شکل ذوزنقه است که ضلع بزرگ ان به سمت نوازنده قرار میگیرد روی جعبه ساز دو ردیف خرک قرار میگیرد که رایجترین نوع سنتور امروزی داری 9 خرک در هر ردیف است و سیم ها روی این خرک ها قرار میگیرند.
در این مطلب یه معرفی کامل ساز سنتور و اجزای آن می پردازیم تا علاقه مندان به آموزش سنتور شناخت خوبی از ساز سنتور داشته باشند.
در دوره ساسانیان موسیقی و موسیقی دانان اهمیت بسیاری یافتند و در بین مردم و حاکم ها دارای مقام بالایی بودند به همین سبب رشد و شکوفایی موسیقی و ابتکارات زیاد برای ساخت ساز های مختلف در این دوره مشهود است. مسعودی در کتاب خود ساز هایی را با عنوان کثیر الاوتار یاد میکند که عبارت اند از: عود، چنگ ، زنگ مزمار ، تنبور، نای و سنتور.
سنتور به شکل امروزی حدود 150 سال (قاجار) است که بوجود آمده و پیش از آن به صورت جعبه ای ذوزنقه شکل بوده که به روی آن تارهای از زه قرار داشت. جنس این زه ها از روده گوسفند بود که طی فرایند هایی تابیده و خشک میشدند. اما بعد ها این ساز تکمیل شد و برای سیم ها از فلز استفاده شد.
برخی از نوشته ها ابداع سنتور اولیه را به فارابی نسبت میدهند اما حفاری های باستانی گواه بر آن است که در زمان تمدن بابلیان از سازی مانند سنتور استفاده میشده که توسط بندی که روی گردن قرار میگرفت نوازنده میتوانست آن را به صورت ایستاده بنوازد
در این قسمت به معرفی اجزای ساز سنتور می پردازیم تا آشنایی بیشتری با این ساز ایرانی پیدا کنید. در شکل زیر اجزای سنتور نشان داده شده است
کلاف به چهار چوب ساز گفته می شود که برای ساخت آن از چوب های فوفل آزاد و گردو می توانند استفاده کنند که در ایران به دلیل کمیاب بودن چوب فوفل و آزاد بیشتر سنتورها از چوب گردو ست. بدنه اصلی تو خالی ست و تنها توسط چهار یا پنج قسمت چوبی که پل نامیده میشود و دقیقا زیر محل خرک ها قرار میگیرد مستحکم میشود. وظیفه اصلی جعبه تشدید و رسا تر کردن و در نتیجه بیشتر کردن بازدهی صدای سیم هاست.
مطالب مرتبط: آموزش کوک کردن تار
گوشی های سنتور گیره هایی فلزی در قسمت راست جعبه سنتور هستند که سیم ها را روی سنتور نگه میدارند و برای کوک کردن سنتور از این گوشی استفاده می شود. پرخاندن گوشی باعث سفت و یا شل شدن سیم و در نتیجه تنظیم کوک ساز می شود.
سیم گیر میله های فلزی که در سمت چپ سنتور هستند که تنها وظیفه نگه داشتن سیم ها را انجام می دهند.
صفحه سنتور به قسمت رویی جعبه گفته میشود که خرک ها روی آن قرار میگیرند و صدای تولید شده سیم ها را به داخل جعبه منتقل می کند.
گل سنتور به حفره هایی گفته میشود که در دو قسمت صفحه رویی قرار دارند و برای صدادهی بهتر ساز ایجاد میشوند محل قرار گرفتن و اندازه گل سنتور نقش زیادی در بازدهی بهتر صدای ساز دارند. که در سنتور سل کوک معمولا یکی زیر نت های دو سی و لا در زیر سیم های زرد و دیگری در سمت چپ زیر نت های لا سل و فا زیر سیم های سفید پشت خرک قرار میگیرند. شکل گل ساز بستگی به سلیقه و هنر سازنده بستگی دارد و در سنتور های مختلف متفاوت است.
شیطانک در هر سازی به قسمتی چوبی گفته میشود که پس از گوشی وجود دارد و سیم روی آن فیکس میشود در سنتور روی این قسمت یک میله فلزی قرار گرفته است که علاوه بر جلوگیر از خوردگی چوب باعث بهتر شدن صدای سیم ها هم میشود.
بر روی سنتور پایه هایی از جنس چوب گردو برای قرار گرفتن سیم ها وجود دارد که به آنها خرک میگویند خرک ها ثابت نیستند و توسط سیم نگه داشته میشوند و گاهی کوک کردن و یا تغییر دستگاه با استفاده از تغییر مکان انها امکان پذیر است. مانند شیطانک روی خرک ها هم قسمتی فلزی وجود دارد. ارتفاع خرک ها بستگی به نوع و میزان تحمل چوب دارد برای مثال برای سنتور ساخته شده از چوب آزاد خرک های بلندتر و برای چوب گردو خرک های کوتاه تری در نظر می گیرند.
سیم های روی سنتور 72 عدد میباشند و دو دسته اند سیم های زرد که از آلیاژ برنج هستند و صداهای بم را تولید میکنند و سیم های سفید که از آلیاژ نیکل هستند و صداهای زیر تولید میکنند و به تناوب 4 تایی روی سنتور قرار میگیرند. خرک های سمت راست تنها زیر سیم های زرد و خرک های سمت چپ تنها زیر سیم های سفید قرار میگیرند. تفاوت فاصله خرک ها از کلاف های سمت راست و چپ به دلیل بوجود امدن صدای های بم تا زیر به ترتیب در 10.پوزیسیون اول(روی سیم های زرد) 11. پوزیسیون دوم(روی سیم های سفید) 12. پوزیسیون سوم(روی سیم های سفید معروف به پشت خرک سفید) و 13.پوزیسیون چهارم (روی سیم های زرد و معروف به پشت خرک زرد) وجود دارد.
برای کوک سنتور از یک اهرم استفاده میشود که به آن کلید یا آچار کوک می گویند.
برای نواختن سنتور از از دو وسیله چوبی به نام مضراب استفاده میشود که به قسمت های آن 1.حلقه مضراب (که انگشت سبابه در آن قرا میگیرد) 2.ساقه مضراب 3.سر مضراب که روی سیم ها زخمه میزند گفته میشود. مضراب ها دو نوعند سر پهن و سر باریک و سر مضراب را هم به دو شکل لخت و یا با نمد استفاده میکنند. نمد روی سر مضراب باعث کمتر شدن تیزی صدای ساز میشود. بهترین مضراب ها را معمولا از چوب های گردو ،زگیل و یا گل سرخ میسازند. انحنا و شکل حلقه مضراب با سلیقه سازنده آن و با توجه به راحتی نوازنده متفاوت است.
در کل برای انتخاب یک سنتور خوب باید چند مورد را در نظر گرفت:
برای اطلاعات بیشتر درباره ویژگی های سنتور مناسب به مطلب راهنمای خرید سنتور مراجعه کنید.
سنتور سل کوک و لا کوک (که تنها یک پرده بالاتر کوک میشود) از رایجترین سنتورها در ایران به شمار می رود ولی انواع دیگری هم وجود دارد که از نظر ابعاد کلاف و تعداد خرک ها و…متفاوت هستند: مانند سنتور های 11،10 و 12 خرک.
انگیزه استفاده از این نوع سنتورها بر اساس سلیقه و امکان اجرای چند دستگاه در یک مرحله کوک سنتور برای نوازندگان بوجود می آید. این سنتورها که دارای خرک های بیشتر و در نتیجه سیم ها و امکان دربرگیری بیشتر نت ها هستند به روش متفاوتی نسبت به سنتورهای معمول کوک میشوند.
از انواع دیگر سنتورها میتوان به سنتور سی کوک (که دارای ابعاد کوچکتر و صدای زیرتر است) و سنتور کروماتیک (که برای اجراهای ارکستری به کار میرود و به جای 4 سیم روی هر خرک 3 سیم قرار دارد) اشاره کرد.
ساز سنتور به دلیل آوای دلنشین از محبوب ترین سازها بین مردم ایران شناخته میشود. نوازندگی سنتور در ابتدا آسان به نظر میرسد به طوری که فردی که تا به حال هیچ سازی را ننواخته است اگر مضراب به دست گیرد میتواند از این ساز صدای خوشایندی را بوجود اورد. ولی نواختن سنتور تنها در ابتدای آموزش اسان جلوه میکند و در ادامه موسیقی به مراتب سخت میشود که به اموزش اصولی و تمرین و تکرار زیای نیازمند است. در اکثر اهنگ ها نوازنده باید با هر کدام از مضراب ها نت متفاوتی ایجاد کند (مانند چهار مضراب ها که پایه قطعه با دست چپ و ملودی اصلی با دست راست اجرا میشود) به همین خاطر نوازندگی سنتور مستلزم داشتن مهارت بالا چابکی دست ها و تمرکز ذهن است که تنها با تکرار و تمرین بسیار به دست می آیند.
در ساز سنتور بسیاری از پیامد های فیزیکی مانند کوبه های مداوم مضراب و تاثیر گذاری رطوبت و گرما روی چوب، کوک ساز را برهم میزند و ساز باید مرتب کوک یا هم خوان شود و این نواختن مستمر را برای نوازنده مقداری مشکل می سازد ولی با قدم گذاشتن در مراحل بالای نوازندگی این مورد آسانتر می شود.
بهترین سازه👌🏻