معرفی تنبک و نکات مقدماتی آن

تنبک یکی از اصلی ترین اجزای موسیقی سنتی ایرانی است .تنبک در کنار دیگر ساز های کوبه ای ایرانی به دو صورت تکنوازی و همنوازی نواخته میشود که امروزه تمرکز استادان این ساز بیشتر بر روی تکنوازی و تکنیک نوازی تنبک معطوف شده است. آموزش تنبک در موسیقی ایرانی پایه و اساس ریتم شناسی است و نقش بسیار مهمی در آن دارد.در واقع تنبک نقش اصلی را در ریتم و ضرب قطعات موسیقی سنتی ایفا میکند . تقریبا تمام نوازنده های ساز های ایرانی نیاز به دوره ی ریتم شناسی و ضرب توسط ساز تنبک را دارند که به درک آنها از ریتم کمک کند و باعث سریع تر شدن فرایند آموزش موسیقی شود. این ساز به دو صورت تنبک و دمبک تلفظ میشود که شکل امروزی تر آن تنبک است.این کلمه متشکل از دو بخش تن (تم) و بک است که این دو از حرکات اصلی نوازندگی این ساز میباشد و در ادامه به توضیح بیشتر این حرکات می پردازیم.

اجزای تنبک

تنه ی اصلی تنبک از سه جنس چوب،سفال و فلز تهیه میشود که مرسوم ترین آن تنبک چوبی است.همچنین برای تهیه ی پوست تنبک، از پوست گوساله،شتر و بز استفاده میشود.پوست شتر از میان این سه بم ترین صدا را دارد و پوست بز زیر ترین صدا را داراست.پیشنهاد اکثریت اساتید تنبک به تهیه تنبک با پوست گوساله میباشد که بهترین صدا را از این میان دارا میباشد.
ساز تنبک همانند تصویر که مشاهده میکنید از پنج بخش پوست ، دهانه بزرگ ، تنه ی اصلی ، نفیر و دهانه کوچک تشکیل شده است.که در تمامی تنبک ها یکسان است.

اجزای تنبک

برای نوازندگی تنبک،علامت ها بر سه بخش اولیه یعنی پوست،دهانه بزرگ و تنه ی اصلی اجرا میشوند که تمرکز در دوره ی مقدماتی بر روی پوست میباشد.
قبل از شروع برای اشنایی با نت ها، سبک ها و علامت ها با نواحی پوست آشنا میشویم که شامل سه بخش مرکزی (تم)، میانه، کناره (بک) است.

علامت هایی که با ˄ نمایش داده میشوند مربوط به دست راست میباشد و علامت هایی که با ˅ نمایش داده میشوند مربوط به دسته چپ است.همچنین ترتیب انگشت ها مانند شکل زیر است.

نت خوانی تنبک

نت خوانی تنبک از چهار بخش زیر تشکیل می شود:

  •  علامت ها
  • کشش ها
  • سکوت ها
  •  اصطلاحات و تئوری موسیقی مشترک

علامت ها

تنبک چیزی حدود 250 علامت مختلف دارد که هر کدام آوا و نحوه ی نواختن منحصر به فردی دارد که در این مقاله به توضیح پنج حرکت اصلی آن میپردازیم.
5: اشاره راست نام دارد در این حالت پنج انگشت دست راست با حرکت مچ در ناحیه ی میانه ضربه وارد میکند.
4: اشاره ی چپ نام دارد و در این حالت چهار انگشت دسته چپ با حرکت مچ و از بالا در ناحیه ی میانه ضربه وارد میکند.
˅2: نام این حرکت پلنگ دو است. در این حالت با دست چپ ضربه ای مانند بشکن در ناحیه ی کناره وارد میکنیم که شماره بالای حرکت تعیین کننده ی انگشت وارد کننده ی ضربه میباشد.
˄: این حرکت هشت یا بک نام دارد در این حالت با بند اول انگشت دوم دست راست ضربه ای در کناره تنبک با حرکت مچ وارد میکنیم.
Ɋ: این حرکت تم نام دارد در این حالت دست راست حالت قوسی پیدا کرده (قاشق مانند) و با حرکت مچ در ناحیه ی مرکز ضربه وارد میکند.
علامت های این حرکات به سبک نوین نگارش شده و در حالت سنتی فقط شکل علامت ها دچار تغییر می شوند.

کشش ها

برای درک مفهوم کشش ها نت 4/4 را مثال میزنیم
یک سبد را در نظر بگیرید که چهار جای خالی برای گذاشتن یک میوه در آن جای خالی دارد (مخرج کسر) نت گرد نت پایه و اصلی برای جا گرفتن داخل این سبد است و تمام این جا های خالی را پر میکند.حال به جای یک نت گرد درون این سبد میتوان از دو نت سفید استفاده کرد.این روال تا انتها به همین شکل است به این معنی که مثلا به جای یک نت سفید میتوان از دو نت سیاه و یا چهار نت چنگ استفاده کرد.

سکوت ها

در ساز های کوبه ای سکوت ها از اهمیت ویژه ای برخوردار است و با دیدن علامت سکوت مربوطه به اندازه ی علامت آن سکوت میکنیم.این علامت ها مانند علامت های کشش است با این تفاوت که نباید حرکتی انجام دهید،این کار در نگاه اول آسان به نظر میرسد ولی در قطعات مختلف این کار سختی خود را نشان می دهد.

سکوت ها در تنبک

اصطلاحات و تئوری موسیقی مشترک

تئوری موسیقی زبان مشترک بین تمامی ساز ها است و تنبک نیز از این قاعده مستثنی نیست. سبک های نت خوانی تنبک شامل دو سبک تک خط و سه خط است که در ادامه به توضیح آن ها می پردازیم. منظور از خط در سبک های بالا خط حامل است.خط حامل، خطی است که نت ها بر روی آن سوار می شوند.

سبک سه خط

در سبک سه خط خطوط،هر خط مربوط به هر کدام از بخش های پوست است.خط اول مربوط به اجرای نت در قسمت مرکزی است (برای مثال حرکت تم) ، خط دوم مربوط به اجرای نت در قسمت میانه تنبک است(برای مثال حرکت اشاره دست راست) و خط سوم مربوط به اجرای نت در قسمت کناره میباشد(مانند حرکت بک).برای درک بهتر این مفهوم عکس زیر را ببینید.

سبک سه خط در تنبک

سبک تک خط در تنبک

این سبک از نت خوانی مخصوص تنبک طراحی شده است و فقط علامت ها و ریتم را با آن نشان می دهند. در سبک تک خط با علامت های مربوطه محل اجرای نت و نوع حرکت دست را مشخص می کنیم که در قسمت علامت ها به توضیح آن پرداختیم.
میزان: خطوط حامل همیشه به واسطه ی خطوط عمودی قطع میشوند. فاصله ی یک خط عمودی تا خط عمودی دیگر بر روی خط حامل یک میزان نامیده می شود.
ضرب: به اجزای تشکیل دهنده هر میزان، ضرب گفته میشود.در واقع ضرب ها از شکستن اجزای یک میزان به وجود می آید.
ریتم شناسی تنبک
انواع ریتم را می توان به سه دسته زیر تقسیم بندی کرد:

  • ریتم های ساده
  • ریتم های ترکیبی
  • ریتم های لنگ

ریتم ساده

این ریتم ها خود به سه دسته ی دو ضربی،سه ضربی و چهار ضربی تقسیم میشوند.
دو ضربی: ریتم های 2/1، 2/3، 2/4 و 2/8 در این دسته هستند. از مشخصه های بارز این ریتم ها برای تشخیص،ضرب اول قوی و ضرب دوم ضعیف است.
سه ضربی: ریتم های 3/1، 3/2، 3/4 و 3/8 در این دسته هستند. در این ریتم ها ضرب اول قوی و ضربهای دوم و سوم ضعیف هستند.
چهار ضربی: 4/1، 4/2، 4/3 و 4/8 در این دسته هستند. در این ریتم ها ضرب اول خیلی قوی،ضرب سوم قوی و ضرب دوم و چهارم ضعیف میباشد.

ریتم های ترکیبی:

برای ساخت نت های ترکیبی کافیست هر کدام از نت های ساده را در عدد 2/3 ضرب کنیم.از معروف ترین ریتم های ترکیبی، ریتم 8/6 است که از ترکیب نت 4/2 بدست می آید.
عدد هر ریتم متشکل از دو بخش است،صورت کسر و مخرج آن.هر کدام از این بخش ها بیانگر نکاتی است که در نوازندگی باید به آنها توجه کنیم.
صورت کسر بیانگر تعداد ضرب ها ریتم های ترکیبی و ساده است.
مخرج کسر نماینگر کشش ها و سکوت ها است.

ریتم های لنگ

این ریتم ها از ترکیب چند ریتم ساده به دست می آید و از اصول خاصی پیروی نمیکند. برای مثال ریتم 8/9 لنگ که اجزای آن نت های چنگ میباشند و از ترکیب چند نت ساده و ترکیبی در میزان استفاده می کند.

مقاله های مرتبط
نظرات
میثم شادمانی
در پاسخ به علی امیری

سلام. خیر در نت های تنبک فقط ریتم و فاصله آورده میشه و نیازی به کلید نیست چون نتی نواخته نمیشه ریتم نواخته میشه.

علی امیری

سلام مثل بقیع ساز های دیگه که کلید و یک نماد دارن مثلا کلید سول یا پیانو یا ویالون آیا تنبک هم کلید مخصوصی داره اگه داره چیه

میثم شادمانی
در پاسخ به beely

سلام. برای نوازندگی تنبک بدون نت، شما باید با تکنیک های تنبک و ریتم ها آشنا بشید و آموزش ببینید تا بتونید با آهنگ های مختلف بنوازید.

beely

سلام و درود بر شما,من از علامتهاى نت, هيچى متوجه نميشم ولى ميتونم همراه با اهنگ بنوازم.لطفا راهنمايى بفرماييد. ممنونم